2.1 Een sociaal rechtvaardige transitie: ongelijkheid en energiearmoede aanpakken door klimaatactie
De transitie naar klimaatneutraliteit kan een unieke kans zijn om systemische ongelijkheid terug te dringen. Instrumenten voor koolstofbeprijzing genereren bijvoorbeeld inkomsten die kunnen worden geherinvesteerd om energiearmoede en mobiliteitsproblemen voor kwetsbare groepen aan te pakken, innovatie en economische groei te stimuleren en werkgelegenheid te creëren. Dit is niet alleen een kwestie van billijkheid en solidariteit — het is een bredere maatschappelijke noodzaak om ongelijkheden aan te pakken die van vóór de Europese Green Deal dateren en die zouden verergeren zonder resoluut optreden tegen klimaatverandering en in de richting van nulvervuiling.
Daarom is solidariteit – tussen generaties, lidstaten, regio’s, landelijke en stedelijke gebieden, en verschillende delen van de samenleving – een leidend beginsel van de Europese Green Deal, zoals blijkt uit het mechanisme voor een rechtvaardige transitie en een aantal andere instrumenten die de afgelopen jaren op EU-niveau zijn ingevoerd. Om klimaatneutraliteit te bereiken moet ons een gemeenschappelijk doel voor ogen staan, moeten collectieve inspanningen worden geleverd en moeten we ons bewust zijn van de uiteenlopende uitgangspunten en uitdagingen. Als ze daartoe worden geïnspireerd door relevante informatie, zijn veel burgers, met name jongeren, bereid hun consumptie- en mobiliteitspatronen te wijzigen om hun koolstofvoetafdruk te beperken en een groener, gezonder leefmilieu te creëren. In dit pakket wordt echter ook aandacht besteed aan de zorgen van degenen wier baan of inkomen door de transitie getroffen wordt.
Deze benadering komt tot uiting in het hele “Fit for 55”-pakket, van de verdeling tussen de lidstaten van de inspanningen om de klimaatdoelstellingen te bereiken op basis van hun relatieve welvaart tot het in aanmerking nemen van hun uiteenlopende capaciteiten bij de verdeling van inkomsten en het aanpakken van ongelijkheden binnen elke lidstaat. Dit weerspiegelt de noodzaak van meer solidariteit en sociale rechtvaardigheid in lijn met onze verhoogde snelheid en ambitie.
In deze geest zal een nieuw sociaal klimaatfonds voorzien in specifieke financiering voor de lidstaten ter ondersteuning van de Europese burgers die het zwaarst worden getroffen of die risico lopen op energie- of mobiliteitsarmoede, om de invoering van het emissiehandelssysteem voor wegvervoer en gebouwen te begeleiden. Energiearmoede alleen al treft momenteel tot 34 miljoen mensen in de Europese Unie. Het fonds zal helpen de kosten te beperken voor degenen die het meest zijn blootgesteld aan prijsstijgingen voor fossiele brandstoffen tijdens de transitie. Het nieuwe fonds zal billijkheid en solidariteit tussen en binnen de lidstaten bevorderen en tegelijkertijd het risico op energie- en mobiliteitsarmoede beperken. Het zal voortbouwen op bestaande solidariteitsmechanismen 3 en deze aanvullen. Het sociaal klimaatfonds zal via het nieuwe emissiehandelssysteem voorzien in 72,2 miljard euro in lopende prijzen voor de periode 2025-2032 in de EU-begroting. Het zal de lidstaten in staat stellen steun te verlenen aan kwetsbare huishoudens met een laag en modaal inkomen, vervoersgebruikers en micro-ondernemingen die gevolgen ondervinden van de uitbreiding van de emissiehandel tot gebouwen en vervoer. Het omvat steun voor investeringen om de energie-efficiëntie en renovatie van gebouwen, schone verwarming en koeling te verbeteren en hernieuwbare energie te integreren op een manier die zowel de CO2-uitstoot als de energierekeningen voor kwetsbare huishoudens en micro-ondernemingen op duurzame wijze kan verminderen. Het zal ook de toegang tot emissievrije en emissiearme mobiliteit financieren. Waar nodig en zolang daar behoefte aan is, kan het fonds directe inkomenssteun dekken, terwijl groene investeringen via het fonds, en via onder andere de faciliteit voor veerkracht en herstel en het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling, plaatsvinden en hun vruchten afwerpen.
De omvang ervan zal in beginsel overeenkomen met 25 % van de verwachte inkomsten uit het nieuwe emissiehandelssysteem voor de sector gebouwen en wegvervoer, vanaf één jaar voordat de koolstofbeprijzing van kracht wordt, om klaar te zijn voor de verandering. Het zal worden gecombineerd met nationale bijdragen van ten minste 50 %. De Commissie zal binnenkort een wijziging van het eigenmiddelenbesluit en het meerjarig financieel kader 2021-2027 voorstellen om rekening te houden met dit nieuwe instrument. Daarnaast is de Commissie voornemens nadere richtsnoeren voor de lidstaten vast te stellen door middel van een voorstel voor een aanbeveling van de Raad over de wijze waarop de sociale en arbeidsaspecten van de klimaattransitie het best kunnen worden aangepakt.
De Commissie zal de werking van het sociaal klimaatfonds in 2028 beoordelen, mede in het licht van de gewenste effecten van de verordening inzake de verdeling van de inspanningen en de toepassing van het emissiehandelssysteem op de nieuwe sectoren.
Om de sociale dimensie verder te versterken roept de Commissie de lidstaten op om, naast het sociaal klimaatfonds, een deel van de inkomsten uit de veiling van emissierechten voor de sectoren gebouwen en wegvervoer te gebruiken om de impact op kwetsbare huishoudens met een laag en lager middeninkomen en op vervoersgebruikers te verzachten.
Lidstaten met een hoger aandeel fossiele brandstoffen in de energiemix, een hogere uitstoot van broeikasgassen, een hogere energie-intensiteit en een lager bbp per hoofd van de bevolking zullen ook een beroep kunnen doen op een versterkt moderniseringsfonds. De middelen in dit fonds zullen afhangen van de koolstofprijs, maar het fonds zal worden versterkt met 192,5 miljoen extra emissierechten.
Tot slot zal er ook sprake zijn van voortdurende solidariteit in het kader van de verordening inzake de verdeling van de inspanningen en het EU-emissiehandelssysteem, waarbij met name een tiende van de emissierechten voor veilingen wordt herverdeeld onder de lidstaten.
